Το σχολείο είναι ένα περιβάλλον που τα αστεία και οι φάρσες ευδοκιµούν. Κάποιες από αυτές όµως δεν είναι καθόλου αστείες, καθώς µπορούν να προκαλέσουν ανεπανόρθωτες σωµατικές αλλά και ψυχικές «ζηµιές» σε ένα παιδί. Ο σχολικός εκφοβισµός ή αλλιώς bullying αποτελεί ένα θέµα που χρήζει άµεσης αντιµετώπισης. Πρόκειται για τις περιπτώσεις, όπου το γέλιο γίνεται σιωπή…
«Στα διαλείµµατα, 5 παιδιά από την ΣΤ τάξη έρχονται στο θρανίο που κάθοµαι µόνος µου και µε ενοχλούν. Μου παίρνουν την τσάντα και τα τετράδια, την αδειάζουν στο πάτωµα και έπειτα µε σπρώχνουν και µε φωνάζουν χοντρό», εξοµολογείται ο Πέτρος, ηλικίας 10 χρονών. Το περιστατικό µπορεί να θυµίζει σκηνή από µια αµερικάνικη ταινία, όπου το παχουλό αγοράκι δέχεται τα αστεία της παρέας του. Δυστυχώς όµως, κανείς δεν µας δείχνει τη συνέχεια: το αγοράκι στο σπίτι, ντροπιασµένο αλλά και φοβισµένο από την «δήθεν» πλάκα. Η παραπάνω περιγραφή, αποτελεί µία µόνο ενδεικτική εικόνα του εκφοβισµού (bullying), από τις πάρα πολλές που βιώνονται από τους µαθητές µέσα στις σχολικές αίθουσες.
Το φαινόµενο του σχολικού εκφοβισµού αναφέρθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία, ενώ ο όρος “bullying” έκανε την εµφάνισή του 9 χρόνια αργότερα, το 1987, σε πολλά επιστηµονικά περιοδικά.
Τι είναι ο σχολικός εκφοβισµός;
Ο ψυχίατρος κ. Ορέστης Γιωτάκος, που έχει ασχοληθεί εκτεταµένα µε το θέµα του εκφοβισµού στον χώρο της εκπαίδευσης, εξηγεί πως «η συµπεριφορά αυτή εκδηλώνεται συνήθως από την πλευρά των µαθητών, µε θύµατα τους συµµαθητές τους, τους εκπαιδευτικούς ή τη σχολική περιουσία. Το φαινόµενο αυτό ονοµάζεται ‘εκφοβισµός ή θυµατοποίηση’, ενώ είναι γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία µε τον όρο ‘bullying’. Όταν ένας µαθητής ή µία µαθήτρια εκτίθεται επανειληµµένα και για αρκετό χρονικό διάστηµα σε αρνητικές πράξεις που εκδηλώνονται από έναν ή περισσότερους συµµαθητές ή συµµαθήτριές του/ της, µιλάµε για σχολικό εκφοβισµό.
Τα περισσότερα περιστατικά εκφοβισµού συµβαίνουν στο διάλλειµα, ίσως γιατί στο προαύλιο συγκεντρώνονται περισσότερα µικρότερα και πιο ευάλωτα παιδιά, απ’ ό,τι µέσα στην τάξη, η επίβλεψη από τους εκπαιδευτικούς είναι πολύ λιγότερη και οι δραστηριότητες των παιδιών δεν είναι δοµηµένες». Το bullying µπορεί επίσης να λάβει χώρα στη διαδροµή για το σχολείο ή από το σχολείο στο σπίτι.
Σύµφωνα µε τον κ. Γιωτάκο, το κύριο στοιχείο που χαρακτηρίζει το φαινόµενο του εκφοβισµού στο σχολείο είναι η υπεροχή σε σωµατική δύναµη και εξουσία που έχει ο δράστης ή οι δράστες απέναντι στο θύµα ή τα θύµατα, η ανισορροπία δηλαδή σε σωµατική ή ψυχική δύναµη που υπάρχει ανάµεσα στο θύτη και το θύµα, µε αποτέλεσµα το θύµα να µην µπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Γι΄ αυτό και ο όρος εκφοβισµός δεν περιλαµβάνει τις επιθετικές ενέργειες µεταξύ δύο µαθητών/ µαθητριών µε παρόµοια µυϊκή δύναµη. Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό του φαινοµένου είναι η επαναληψιµότητά του.
Σε αυτό το σηµείο, είναι σηµαντικό να τονίσουµε πως αν και το bullying ισούται µε επιθετικότητα, αυτό δεν σηµαίνει πως κάθε πράξη που γίνεται στο σχολικό περιβάλλον µπορεί να περιγραφεί ως bullying, γιατί υπάρχει και το καλοπροαίρετο πείραγµα µεταξύ φίλων ή ακόµη και τα ατυχήµατα, που συµβαίνουν στο πλαίσιο του παιχνιδιού.
Όταν η βία δεν είναι µόνο λεκτική…
Σύνηθες φαινόµενο µεταξύ των παιδιών, αλλά και των εφήβων, είναι οι αστείοι χαρακτηρισµοί µεταξύ τους, αθώοι και άλλοι πιο σοβαροί. Και η λεκτική βία είναι µια µορφή bullying. Ο κ. Γιωτάκος αναφέρει χαρακτηριστικά πως «ο σχολικός εκφοβισµός διακρίνεται σε άµεσο και έµµεσο. Μιλάµε για άµεσο εκφοβισµό, όταν οι επιθετικές συµπεριφορές εκδηλώνονται άµεσα, µε το δράστη να είναι παρών και να έχει απέναντί του το θύµα. Αντίθετα, ο έµµεσος εκφοβισµός, εκδηλώνεται µέσω ψυχολογικής ή κοινωνικής βίας, όταν το θύµα δεν είναι παρών. Οι έµµεσες µορφές είναι πιο συγκαλυµµένες και δύσκολα γίνονται αντιληπτές, τόσο από τα ίδια παιδιά, όσο και από τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς».
Αναλυτικά, οι µορφές που µπορεί να πάρει το φαινόµενο του εκφοβισµού, στο πλαίσιο του σχολείου είναι οι ακόλουθες:
- Σωματικός: Ο δράστης έχει στόχο να προκαλέσει βλάβη στο θύμα με σωματικές επιθέσεις π.χ. χτυπήματα, σπρωξίματα, κλωτσιές κ.λπ.
- Λεκτικός: Περιλαµβάνει άµεσα και επαναλαµβανόµενα πειράγµατα, χλευασµούς, απειλές, ειρωνείες, κοροϊδίες κ.λπ.
- Συναισθηµατικός: Περιλαµβάνει τον εµπρόθετο κοινωνικό αποκλεισµό του παιδιού-θύµατος από οµάδα συνοµηλίκων, τη διάδοση ψευδών συνήθως φηµών, το κλείδωµα στη σχολική αίθουσα και την αποστολή κακόβουλων σηµειωµάτων προς το θύµα. Έχει συνήθως στόχο να µειώσει το κοινωνικό προφίλ του θύµατος, καθώς και την αυτοπεποίθησή του.
- Σεξουαλική µορφή: Περιλαµβάνει ανεπιθύµητα αγγίγµατα, απειλές, προσβλητικά µηνύµατα, χυδαία γράµµατα, πειράγµατα σεξουαλικού περιεχοµένου.
Συνέπειες στον παιδικό ψυχισµό
«Η βία και ο εκφοβισµός έχουν σηµαντικές επιπτώσεις στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού. Οι επιπτώσεις ποικίλλουν. Σύµφωνα µε µελέτες, τα παιδιά που πέφτουν θύµατα εκφοβισµού παρουσιάζουν έντονο άγχος και ανασφάλεια, σχολική άρνηση, κάνουν πολλές απουσίες από το σχολείο, οδηγούνται σε σχολική αποτυχία, µπορεί να εµφανίσουν µαθησιακές δυσκολίες και ψυχοσωµατικά προβλήµατα, όπως πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, νυκτερινή ενούρηση κ.ά., να παρουσιάσουν φοβίες, κατάθλιψη, να κάνουν ακόµη και απόπειρες αυτοκτονίας. Ο εκφοβισµός είναι ένα φαινόµενο µε µακροπρόθεσµες επιπτώσεις για το θύµα. Το παιδί αποστασιοποιείται από τις κοινωνικές δραστηριότητες, κάνει απουσίες από το σχολείο, από φόβο µήπως επαναληφθούν τα άσχηµα γι’ αυτό περιστατικά, εµφανίζει κατάθλιψη και νιώθει άσχηµα για τον εαυτό του. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι οι συνοµήλικοι έχουν την τάση να απορρίπτουν από την παρέα τους τα παιδιά που είναι θύµατα εκφοβισµού. Επιπλέον, η θυµατοποίηση είναι δυνατόν να προκαλέσει άγχος, αίσθηµα αποµόνωσης και αβοηθησίας, κατάθλιψη, τάσεις αυτοκτονίας, µειωµένη αυτοπεποίθηση, χαµηλή αυτοσυγκέντρωση, πανικό, αποστασιοποίηση από κοινωνικές δραστηριότητες, καθώς και εκδίκηση, επιθετικότητα, παραβατικές συµπεριφορές και γενικά µη ικανοποιητικά επίπεδα ζωής», σηµειώνει ο κ. Γιωτάκος.
Θύτης ή Θύµα;
Με βάση τα αποτελέσµατα µελέτης που πραγµατοποίησε η Εταιρία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ), σε συνεργασία µε την Παιδαγωγική σχολή του ΑΠΘ, ένας στους 4 µαθητές (ποσοστό 25%) έχει υποστεί κάποια µορφή εκφοβισµού εντός του σχολικού περιβάλλοντος µε συχνότητα δύο ως τρεις φορές το µήνα ή και περισσότερο. Τα αγόρια είναι πιο συχνά θύτες και θύµατα εκφοβιστικής συµπεριφοράς, που εµφανίζεται κυρίως στο σχολικό περιβάλλον (στην αυλή, στον διάδροµο, στη σχολική αίθουσα κατά τη διάρκεια του διαλείµµατος). Η κατάσταση αυτή µπορεί να επηρεάσει την ψυχοσυναισθηµατική ανάπτυξη του παιδιού και τη διαδικασία της µάθησης. Ειδικότερα, ο κ. Γιωτάκος επισηµαίνει πως «τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον δράστη είναι η σωµατική δύναµη και υπεροχή (ειδικά αν πρόκειται για αγόρια), που διακρίνονται για την αυτοπεποίθηση και τον παρορµητισµό τους, την έλλειψη άγχους και ενοχών και τη σκληρότητά τους, αλλά δεν τα πάνε εξίσου καλά µε τις κοινωνικές δεξιότητες.
Επιπλέον, οι δράστες έχουν θετική εικόνα για τον εαυτό τους συγκριτικά µε τα θύµατα, και εξωτερικά τουλάχιστον, φαίνεται να έχουν λιγότερες ατέλειες. Συνήθως είναι αρκετά δηµοφιλείς στους συνοµηλίκους τους και περιτριγυρίζονται από δύο τρία άτοµα, που τους ακολουθούν παντού. Επιπλέον, χαρακτηρίζονται από έλλειψη συναίσθησης για το θύµα και τους άλλους, αλλά και µια έλλειψη ενοχών για τις ενέργειές του».
Το θύµα
Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των θυµάτων, τα κύρια στοιχεία τους είναι το άγχος και η ανασφάλεια. Όπως επισηµαίνει ο κ. Γιωτάκος, τα θύµατα του σχολικού εκφοβισµού είναι συνήθως επιφυλακτικά, διστακτικά άτοµα, ευαίσθητα και ήσυχα. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η ιδιαίτερα χαµηλή αυτοεκτίµηση και η αρνητική εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους. Συνήθως, θεωρούν τον εαυτό τους αποτυχηµένο, απωθητικό και καθόλου έξυπνο. Δεν συµπαθούν τη βία και παρουσιάζουν παθητική στάση, όταν έρχονται αντιµέτωπα µε καταστάσεις βίας και επιθετικότητας. Τα αγόρια- θύµατα είναι συνήθως πιο αδύναµα σωµατικά από τον δράστη, ενώ στην περίπτωση των κοριτσιών θυµάτων, δεν έχει βρεθεί κάποιος παράγοντας που να διαφοροποιεί τα θύµατα από τους θύτες.
«Συµπτώµατα» σχολικού εκφοβισµού:
- Το παιδί επιστρέφει σπίτι πεινασµένο, µε σχισµένα ρούχα, κατεστραµµένα βιβλία, του λείπουν πράγµατα, ζητά ή κλέβει χρήµατα (για να τα δώσει στον θύτη-εκβιαστή), χάνει συνέχεια το κολατσιό του ή τα χρήµατά του.
- Έχει ανεξήγητες µελανιές-χτυπήµατα και δίνει απίθανες εξηγήσεις για αυτά.
- Το παιδί γίνεται ανεξήγητα επιθετικό στο σπίτι, παράλογο, προκαλεί φασαρίες, επιτίθεται σε άλλα παιδιά ή αδέρφια.
- Φοβάται να χρησιµοποιήσει το κινητό ή το e-mail του και τροµάζει όταν λαµβάνει µήνυµα στο κινητό.
- Φοβάται να περπατήσει µόνο στο σχολείο κι εκλιπαρεί να το πάνε σχολείο µε το αµάξι.
- Δεν θέλει να χρησιµοποιήσει το λεωφορείο και αλλάζει διαδροµή πηγαίνοντας προς το σχολείο.
- Δεν θέλει να πηγαίνει σχολείο, κάνει απουσίες/κοπάνες.
- Δείχνει ανήσυχο/χάνει την αυτοπεποίθησή του.
- Αρχίζει να τραυλίζει.
- Σταµατά να τρώει.
- Κλαίει πριν κοιµηθεί/έχει εφιάλτες.
- Απειλεί µε αυτοκτονία.
- Πέφτει η σχολική του επίδοση.
Άµεσος δράση!
Είναι σηµαντικό µόλις διαπιστώσετε ένα από τα σηµάδια του bullying στο παιδί σας να αντιδράσετε αµέσως. Σε καµία περίπτωση δεν πρέπει να το αµελήσετε λέγοντας «µπα!! Δεν βαριέσαι, ιδέα µου θα είναι», γιατί οι συνέπειες µπορεί να είναι καταστροφικές.
Συγκεκριµένα:
- Τονίστε στο παιδί ότι δε φταίει αυτό, δεν έχει κάτι κακό. Τονώστε την αυτοπεποίθησή του και µάθετέ του να επαινεί τον εαυτό του.
- Διδάξτε του να στέκεται όρθιο µε αυτοπεποίθηση, να κοιτά στα µάτια, να λέει δυνατά σε όποιον το ενοχλεί «ΣΤΑΜΑΤΑ» ή «ΠΑΡΑΤΑ ΜΕ» και να φεύγει.
- Αναφέρετε συγκεκριµένα περιστατικά, στον δάσκαλο. Αν δεν αλλάξει κάτι, µιλήστε στον διευθυντή ή τις αρµόδιες Διευθύνσεις Εκπαίδευσης.
- Διατηρείτε στενή επικοινωνία µε το παιδί, για να βεβαιωθείτε ότι δεν θα ξαναρχίσουν τα ίδια. Αν το παιδί χρειαστεί, ζητήστε ψυχολογική στήριξη από κατάλληλο επαγγελµατία.
- Αν το παιδί αρνείται επίµονα να πάει σχολείο, επειδή φοβάται, µην το απειλήσετε και µην το πιέσετε. Αυτό απλώς θα επιδεινώσει την ψυχολογική πίεση που αισθάνεται. Ζητήστε δικαιολογητικά από κάποιον γιατρό που καταλαβαίνει το πρόβληµα, καθώς αναζητείτε στήριξη για το παιδί, ή µελετάτε την περίπτωση αλλαγής σχολείου.
- Γράψτε το παιδί σε άλλες οµαδικές δραστηριότητες (αθλητισµό, προσκοπισµό, καλλιτεχνικά κ.λπ.), όπου έχει την ευκαιρία να κάνει νέους φίλους και να νιώθει ασφαλές.
- Αν το παιδί τραυµατιστεί από τους εκφοβιστές, ενηµερώσετε την αστυνοµία και γνωστοποιήστε στο σχολείο ότι έχετε ενηµερώσει την αστυνοµία. Απαιτείστε από το σχολείο να ενηµερώσει τους γονείς του παιδιού-εκφοβιστή.
- Αν δεν αλλάζει η κατάσταση, αλλάξτε σχολείο!
Ορέστης Γιωτάκος,
Διευθυντής της Ψυχιατρικής Κλινικής 414 Στρατιωτικού Νοσοκοµείου, Πρόεδρος της «Ελληνικής Εταιρίας Μελέτης & Πρόληψης της Σεξουαλικής Κακοποίησης» (
www.obrela.gr), της «Προσαρµογή: Διεπιστηµονική Εταιρία Ψυχολογικής Παρέµβασης» (
www.prosarmogi.gr) και της «Επινόηση: Θεραπευτικές Εφαρµογές µε Εικονική Πραγµατικότητα» (
http://epinoisi.110mb.com/)
Της Βιβέττας Λαϊνιώτη
Αναδημοσίευση άρθρου 17/11/2012 στον «ΕΠΕΝΔΥΤΗ» (σελ. 44) του Δρ.Κυριάκου Πατριαρχέα*
Μπορούν και τα παιδιά μας να φτιάχνουν ρομπότ; 